राष्ट्रीय तंबाखू नियंत्रण कार्यक्रम

तंबाखू सेवनामुळे बरेच असंसर्गजन्य रोग निर्माण होतात. उदा. उच्च रक्तदाब, मधुमेह, हृदयरोग, तोंडाचा कर्करोग, इत्यादी. तसेच राष्ट्रीय तंबाखू नियत्रण कार्यक्रम सन २०१६-१७ पासून ३४ जिल्हात राबविण्यात येत आहे. सन २००४ च्या भारतातील तंबाखू नियंत्रणाच्या अहवालानुसार भारतात प्रतिवर्षी सुमारे ८ ते ९ लक्ष लोकांचा मृत्यू हा तंबाखू सेवनामुळे होणाऱ्या आजारामुळे होतो.

तंबाखू सेवनाच्या आकडेवारीमध्ये एन. एफ. एच. एस. यांच्या सर्वेक्षणानुसार सन २००५-०६ (एनएफएचएस-3) ते २०१५-१६ (एनएफएचएस-4) मध्ये घट आढळून आली आहे. सन २००५-०६ मध्ये स्त्रियांमध्ये तंबाखू सेवनाचे प्रमाण १०.५ % वरून २०१५-१६ मध्ये ५.८% वर तर सन २००५-०६ मध्ये पुरुषांमधील तंबाखू सेवनाचे प्रमाण ४८.३% वरून सन २०१५-१६ मध्ये ३६.६% एवढी घट दिसून आलेली आहे.

सन २०२६-१७ जीएटीएस – २ च्या अहवालानुसार राज्यात ६% पुरुष व १.४ महिला असे ३.८% प्रौढ व्यक्ती धुररहित (धूर.) तंबाखू व तंबाखूजन्य पदार्थाचे सेवन करतात. 31.7% पुरुष व 16.6% महिला असे एकूण 24.4% प्रौढव्यक्ती धुरविरहित (धुररहित किंवा तंबाखूचे सेवन) तंबाखूचे सेवन करतात.

सन २००९ -१० जीएटीएस – 1 व सन २०१६ – १७ जीएटीएस- २ च्या सर्वेक्षणानुसार राज्यात धूर रहित (धुम्रपान) तंबाखू सेवनाचे प्रमाण २.८% इतके तर धूरविरहीत (धुम्रपान ओर तंबाखू चावणे) तंबाखू सेवनाचे प्रमाण ३.२% ने घटले आहे. तसेच तंबाखूच्या कोणत्याही प्रकारचा तंबाखू सेवन करण्याचे प्रमाण ही ४.८% टक्क्यांनी म्हणजेच सन २००९-१० जीएटीएस – 1 च्या सर्वेमध्ये आढलळलेल्या ३१.४% वरुण ते जीएटीएस – २ च्या सर्वेमध्ये २६.६% इतकी घट झाली आहे.

या कार्यक्रमाची प्रमुख उद्दिष्टे:

• तंबाखूमुळे आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम आणि तंबाखू नियंत्रण कायद्याविषयी मोठया प्रमाणावर जनजागृती करणे
• सिगारेट व अन्य तंबाखूजन्य उत्पादने कायदा २००३ याची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करणे

सिगारेट व अन्य तंबाखूजन्य कायदा 2003 व त्या अंतर्गत कलमे:

1. कलम 4: सार्वजनिक ठिकाणी धुम्रपानास बंदी
2. कलम ५: सिगारेट व अन्य तंबाखूजन्य पदार्थाच्‍या जाहीरातीवर बंदी
3. कलम ६ अ: १८ वर्षाखालील मुलामुलिंना तंबाखूजन्य पदार्थ विकण्यास बंदी
4. कलम ६ ब: शैक्षणिक संस्थांच्या १०० यार्ड परिसरात तंबाखूजन्य पदार्थ विकण्यास बंदी
5. कलम ७: तंबाखूजन्य पदार्थाच्या पॅकेटवर वैधानिक ईशारा छापणे

प्रमुख घडामोडी:

• राज्य नियंत्रण समिती (तंबाखू नियंत्रण कायदा – ५ कलम करिता) (शासन निर्णय क्रं. व्यसन २००८ /प्र.क्र. २४५/ आ – ५, दि. १ ऑक्टोबर २००८) मा. मुख्य सचिव, महाराष्ट्र यांच्या अध्यक्षतेखाली सर्व सचिवांची समिती करण्यात आलेली आहे.
• जिल्हास्तरावर जिल्हाधिकारी यांच्या अध्यक्षेखाली तंबाखू नियंत्रण समन्वय समिती गठीत करण्यात आलेली आहे व त्या समितीच्या त्रैमासिक बैठक होत आहे.
• सुपारी सेवनाने कर्करोग होण्याचा धोका वाढतो. त्यामुळे अन्न व औषधी प्रशासनाच्या (FDA) नोटिफिकेशन दि. १५/७/२०२० नुसार राज्यात तंबाखू, स्वादिष्ट /सुगंधित सुपारी यावर प्रतिबंध करण्यात आले आहे.
• दिनांक १/७/२०१५ रोजीच्या महाराष्ट्र शासन निर्णय क्रं. तंबाखू /प्र. क्र. २३३/आ – ५, सार्वजनिक आरोग्य विभाग यांच्यातर्फे महाराष्ट्र आरोग्य रक्षण आणि थुंकी प्रतिबंध अधिनियम २०१५.
• अधिसूचना ३/४/२०१८ नुसार सिगारेट व तंबाखू उत्पादनावरील वेष्टन, पॅकिंग तसेच तंबाखूने कॅन्सर होतो, तंबाखू जीव घेणा आहे, आजच सोडा ह्या प्रकारे नवीन सूचना जरी करण्यात आल्या आहेत.
• महाराष्ट्र शासन सार्वजनिक आरोग्य विभाग, शासन निर्णय क्र. कोरोना – २०२०/ प्र. क्र. ११० /आ – ५, महाराष्ट्र राज्यात तंबाखू, सुपारी, पान, पानमसाला, गुटखा तसेच इतर तंबाखूजन्य पदार्थाच्या सेवनास/ थुंकण्यास व धुम्रपानास (ई-सिगारेटसह) प्रतिबंध करण्याबाबत दिनांक २९.५.२०२०.
• महाराष्ट्र शासन सार्वजनिक आरोग्य विभागामार्फत राज्यशासनाच्या दि. २४.९.२०२० रोजी च्या परीपत्रकानुसार कोटपा कायदा २००३ कलम ७ (२) ची प्रभावी अंमलबजावणी होण्यासाठी बिडी, सिगारेट, यासारखे उत्पादने पाकिटाशिवाय तथा वैधानिक चेतावणी शिवाय विक्री करण्यावर पूर्णता बंदी आहे.
• तंबाखू सेवन मुक्ती करीता (राष्ट्रीय तंबाखू सोडण्याची रेषा) तयार करण्यात आलेली असून त्याचा टोल फ्री क्रमांक हा 1800-11-2356 आहे.
• महाराष्ट्र शासन शालेय शिक्षण व क्रीडा विभाग, शासन परीपत्रक क्रं. संकीर्ण – २०२०/ प्र.क्र.२३४ /एस. डी.- ४, मंत्रालय मुंबई, दि. १० फेब्रूवारी २०२१ सर्व शैक्षणिक संस्थांमध्ये तंबाखूमुक्त शाळा धोरण राबविण्याबाबत.
• महाराष्ट्र शासन, शासन निर्णय क्रं तनिका-२०१५ .प्र.क्र. १७७ /आ – ५, मंत्रालय मुंबई, दिनांक ३० मे २०२३ – सिगारेट व इतर तंबाखूजन्य पदार्थ उत्पादनाच्या वेष्टनावर विशिष्ट आरोग्य चेतावणी देण्याबाबत.
• महाराष्ट्र शासन सार्वजनिक आरोग्य विभाग, शासन निर्णय क्र. तनिका-२१२३/प्र.क्र-८१/आ-5, शासकीय, निमशासकीय, खाजगी कार्यालये व कार्यालयांचा परिसर तंबाखूमुक्त करण्याबाबत दि. १० जुलै २०२३.
• महाराष्ट्र शासन सार्वजनिक आरोग्य विभाग, शासन निर्णय क्र. तनिका-२१२३/प्र.क्र-८5/आ-5, राष्ट्रीय तंबाखू नियंत्रण कार्यक्रमांतर्गत सिगारेट व अन्य तंबाखू उत्पादने कायद्याच्या, 2003 (कोटपा) प्रभावी अंमलबजावणीसाठी तालुकास्तरीय समन्वय व सनियंत्रण समिती स्थापन करणेबाबत दि. १० जुलै २०२३.
• महाराष्ट्र शासन सार्वजनिक आरोग्य विभाग, शासन निर्णय क्र. तंबाखू/बैठक-२०२४-प्र.क्र-६६/आ.५-, अनुसार सिगारेट आणि इतर तंबाखू उत्पादने (जाहिरातीस प्रतिबंध आणि व्यापार व वाणिज्य व्यवहार आणि उत्पादन, पुरवठा व वितरण याचे विनियमन) कायदा, २००३ आणि एफसीटीसी लेख ५.३ चा आढावा, प्रभावी अंमलबजावणी व सनियंत्रण करिता स्थापित राज्यस्तरीय समन्वय समितीच्या कार्यकक्षेचा विस्तार आणि जिल्हास्तरीय समन्वय समिती संरचना व कार्यकक्षेचा विस्तार करणेबाबत दि. ३ ऑक्टोबर २०२४ रोजीचा निर्णय.

कार्यक्रम तपशील

अ.क्र.	वर्ष	राज्यातील तंबाखुमुक्त आरोग्य संस्थांची संख्या	राज्यातील तंबाखु मुक्त शाळांची संख्या
1	2020 – 2021	400	1,932
2	2021 – 2022	2434	5241
3	2022 – 2023	9672	32496
4	2023 – 2024	12094	38203
5	एप्रिल – डिसेंबर 2024	12952	45127

तंबाखु मुक्ती केंद्रामार्फत करण्यात आलेली कार्यवाही

अ.क्र.	वर्ष	राज्यातील तंबाखुमुक्त केंद्राची संख्या	नोंदणी झालेल्या रुग्णांची संख्या	पैकी तनाव व तंबाखूजन्य पदार्थ सोडलेल्यांची संख्या
1	2020 – 2021	41	1,24,792	3,978
2	2021 – 2022	230	2,43,760	5,911
3	2022 – 2023	404	4,00,340	9,304
4	2023 – 2024	410	3,96,826	8,673
5	एप्रिल – डिसेंबर 2024	416	3,14,456	7,197

कोटपा कायदा २००३ अंतर्गत कार्यवाहीचा अहवाल

अ.क्र.	वर्ष	कलम ४	कलम ५	कलम ९ (अ)	कलम ६ (ब)	कलम ७	एकूण रक्कम
1	2020 – 2021	90,67,325	50,700	2,52,934	4,48,767	2,55,93,021	3,54,12,747
2	2021 – 2022	1,14,45,148	55,434	7,07,135	5,16,174	3,68,62,911	5,38,27,443
3	2022 – 2023	73,79,879	3,09,712	6,66,898	50,48,149	1,32,74,479	2,66,79,117
4	2023 – 2024	49,62,884	90,316	10,96,504	21,45,575	5,80,950	88,76,229
5	एप्रिल – डिसेंबर 2024	2434000	83700	665351	1048856	768794	5000701

लाभार्थी:

नागरिक

फायदे:

वरील प्रमाणे